کلیسای سنت استپانوس در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام قزل وانک (صومعه سرخ) واقع شده است.
کلیسای سن استپانوس در محوطه‌ای زیبا و دل‌چسب میان درختان و حصارسنگی احاطه‌شده و به‌مانند دژهای دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام قلعه‌ای بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت استوانه‌ای سنگی می‌باشد. کلیه دیوارهای خارجی، بام، ساق گنبد، گنبد، ستون‌ها و برج ناقوس کلیسا با سنگ‌های سفید و صورتیِ تراشیده شده، ساخته‌اند.
سن استپانوس یا سن استفان اولین شهید مسیحیت در ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی در بیت‌المقدس توسط یهودیان سنگسار شد. کلیسای استفانوس مقدس یا سن استیانوس دومین کلیسای مهم ارامنه ازنظر اهمیت، بعد از قره کلیساست. این کلیسای قرن نهم میلادی به علت زلزله صدمات فراوانی دید و در دوران صفویه موردبازسازی قرار گرفت. این کلیسا به شاخه مسیحیان گریگوری (پیروان گریگور روشنگر) ساکن ارمنستان تعلق دارد.
در روز معینی از سال هزاران نفر از ارمنیان در این نقطه دورهم جمع می‌شوند تا علاوه بر زیارت، مراسم خود را به‌جای آورند. البته کلیسا سن استپانوس مورداحترام تمام مسیحیان و تقریباً تمامی ادیان است. دروازه این بارو در وسط دیوار غربی دارای دری چوبی و آهن‌کوبی شده است. در پایه‌های طرفین و طاق جناغی آن سنگ‌تراش با حجاری‌های ظریف و نقش برجسته‌ای از مریم و کودکی عیسی در طاق‌نمای آن دیده می‌شود. این کلیسا سه ساختمان اصلی و قسمت‌های فرعی مختلفی دارد. سه قسمت اصلی عبارت‌اند از نمازخانه اصلی، اجاق دانیال، برج ناقوس.
فضای داخلی کلیسا به‌صورت صلیب متشکل از سه قسمت ایوان، نمازخانه و محراب است. در زیر گنبد اصلی نقاشی‌هایی به سبک نقاشی‌های قرون ۱۶ و ۱۷ میلادی در منتهی‌الیه فضای داخلی محراب مشاهده می‌شود. در دیوارهای خارجی کلیسا، نقش برجسته‌های زیبایی، مانند سنگسار شدن استپانوس مقدس در ضلع شرقی، مصلوب شدن حضرت مسیح در ضلع غربی و عروج حضرت مسیح به چشم می‌خورد.
نمازخانه اصلی در زمینی به ابعاد ۱۶ در ۲۱ متر ایجادشده است. در ورودی منبت‌کاری با تزئینات بسیار زیبای آن در وسط ضلع غربی از آثار نفیس اوایل دوره قاجار و احتمالاً زمان عباس میرزا السلطنه فرزند فتحعلی‌شاه محسوب می‌شود. حجاری پایه‌ها و طاق‌نماها و نیم ستون‌ها و زنجیره‌های جوانب و مقرنس‌کاری‌ها و تزئینات طاق سردر بسیار قابل‌توجه است.
در نمای داخلی نقش برجسته‌هایی از حواریون و قدیسین و فرشتگان بر طاق‌نماهای اضلاع شانزده‌گانه گریوگنبد که پا طاق گنبد نمازخانه کلیساست دیده می‌شود. پوشش این گنبد به‌صورت هرمی با سبک خیاری 32 پهلوئی است که بر روی یک نقشه ستاره شکل شانزده پر واقع است. داخل طاق‌نماهای گریوگنبد یک‌درمیان پنجره‌ای قرار داده‌شده که دارای طاق هلالی تودرتویی است و بالاتر از پنجره، تصویر برجسته یکی از حواریون در داخل قابی در چهارگوش نمای بیرونی آن دیده می‌شود. کتیبه‌ای از سنگ ماسه‌ای سرخ‌رنگ به خط نستعلیق بر بالای در ورودی و زیر طاق ورودی کلیسا وجود دارد که به سال ۱۲۴۵ ه.ق مبنی بر خرید قریه دره شام جلفا توسط عباس میرزا ناب السلطنه فرزند فتحعلی شاه از مجبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ 300 تومان و وقف آن به کلیسای سنت استپانوس است. فضای داخل کلیسا به‌صورت صلیب (باسلیکا) متشکل از سه قسمت ایوان، نمازخانه و محراب است. ایوان بر روی دو ستون و دونیم ستون واقع شده که در پشت آن و زیر گنبد اصلی نمازخانه کلیسا را ساخته‌اند.
گوشه‌های مقرنس پا طاق گنبد تصاویر رنگی دارد که شیوه نقاش‌های مذهبی قرن ۱۶ و۱۷ میلادی را خاطرنشان می‌کند. محراب در جانب شرقی نمازخانه ۹۶ سانتیمتر از کف نماز گاه مرتفع‌تر است. ازاره محراب از سنگ مرمر با هفت طاق‌نمای جناعی دوطبقه می‌باشد. ازجمله تزئینات قابل‌توجه درون معبد سه نماز گاه سنگی انفرادی با حجاری است که یکی از این نماز گاه‌ها در وسط محراب و دوتای دیگر در طرفین شمالی و جنوبی و نمازخانه بزرگ در محاذات یکدیگر ایجادشده‌اند. این نماز گاه‌ها از آثار دوره قاجار هستند. نمایی از کلیسای سن استپانوس روی ایوان دوطبقه‌ای متصل به دیوار جنوبی کلیسا دارای گنبدی هرمی شکل هشت‌ضلعی است که بر روی هشت ستون استوانه‌ای از سنگ سرخ با سرستون‌های زیبا قرارگرفته است.
این برج در زمان عباس میرزا نایب‌السلطنه بازسازی‌شده است. طاق‌های بین این ستون‌ها که پا طاق گنبد برج است با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج، ستاره و گل هشت پر تزیین‌شده و در سطح ایوان برج، قبوری از بزرگان مسیحی وجود دارد و در دیوار ضلع شمالی این برج که بخشی از دیوار جنوبی کلیساست، تصاویر برجسته‌ای از مریم مقدس و حضرت عیسی دیده می‌شود. در صحن این برج، تعدادی قبر افراد سرشناس و بزرگ مسیحی وجود دارد. ظاهراً ناقوس برج برای بازسازی به ایتالیایی‌ها سپرده‌شده اما برگشت داده نشده است.
اجاق دانیال تالاری متصل به دیوار شمالی کلیسا است که شش متر عرض و نزدیک به۲۰ متر طول دارد. این تالار به سه قسمت مساوی تقسیم‌شده است.
۱- اجاق دانیال که به‌وسیله دیوار از تالار جداشده و به نام دانیال از قدیسین قرن پنجم میلادی شهرت پیداکرده است.۲- تالار اجتماعات در وسط ۳- محل غسل‌تعمید در انتهای شرقی تالار با سکوی بلند که میز سنگی غسل‌تعمید در وسط آن قرار دارد.
مدرسه مذهبی یا دیری در کنار کلیسا با قدمت بیش از ۹۰۰ سال پیش وجود دارد. در چهار طرف آن اتاق‌هایی قرار دارد که طبقه بالایی آن جهت استراحت زائرین و طبقه پایینی آن محل اسطبل چهار پایان آنان بوده است. در حال حاضر این دیر در حال بازسازی است. بعضی قدمت آن را تا نخستین قرن‌های مسیحیت پیش برده‌اند درحالی‌که شیوه بنا و مصالح ساختمانی و تزئینات هنری آن بنای این کلیسا را هم‌زمان با کلیساهای آختارمار و طاطائوس نشان می‌دهد. صدها سنگ‌نوشته به زبان ارمنی در داخل و خارج بنا نصب است که با ترجمه به زبان فارسی انی و معمار و تاریخ بنای کلیسا و حتی قسمت‌هایی از تاریخ اقوامی که در این سرزمین می‌زیسته‌اند را مشخص می‌کند.
اکتشافات جدید در سال ۱۳۸۴ کارشناسان سازمان میراث فرهنگی طی بازسازی بنا، بقایای استخوان حواریون و قدیسین مسیح را کشف کردند که طبق روایات تاریخی در این کلیسا نگهداری می‌شده است. آن‌ها بقایای استخوان‌ها را در میان دو طاق کلیسا کشف کردند. علاوه بر بقایای استخوانی چندتکه تخته متعلق به جعبه‌های نگهداری این استخوان‌ها، چندتکه پارچه زرد و آجری، تکه‌های موم، گِل اخرا و دانه‌های کُندر نیز در این محوطه به‌دست‌آمده است. اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران ضمن ارزشمند قلمداد کردن بقایای استخوانی یافت شده در این کلیسا، بقایای جسد را با احتمال به حضرت یحیی نسبت داد.
این اثر در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۱ با شمارهٔ ثبت ۴۲۹ به ثبت رسید و در سال ۱۳۸۶ در میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شد.
منبع:
اصفهان تور/https://esfahan.tours
- ۹۸/۰۵/۲۶